Irena Kiri: Ćerka čuvenih naučnika koja je sa srpskim fizičarem napravila prekretnicu u nuklearnoj fisiji

Irena Žolio-Kiri bila je francuska hemičarka, fizičarka i političarka, koja je, nasledivši genetski kod svojih čuvenih roditelja Pjera i Marije Kiri, uz veliki naučni trud i donela još jednog Nobela u svoju porodicu.

Naime, Irena je zajedno sa svojim mužem, Frederikom Žolio-Kirijem 1935. godine dobila Nobelovu nagradu za hemiju za njihovo otkriće indukovane radioaktivnosti, što ih je učinilo drugim bračnim parom (posle njenih roditelja) koji je dobio ovo priznanje i istovremeno doprineo porodičnom nasleđu Kiri od pet Nobelovih nagrada. Kirijevi su postali porodica sa najviše nobelovaca do sada.

Uz to, Irena je bila i jedna od prve tri žene koje su bile član francuske vlade, postavši podsekretar za naučna istraživanja u okviru Narodnog fronta 1936. godine. Godine 1945. bila je jedan od šest komesara nove francuske komisije za alternativnu energiju i atomsku energiju koju su osnovali de Gol i Privremena vlada Francuske Republike.

Rani život i obrazovanje

Irena je rođena u Parizu, 12. septembra 1897, kao jedna od dve ćerke Marije i Pjera. Kako je Pjer poginuo mlad 1906. godine u nesreći sa konjskom zapregom, Mari je sama odgajala devojčice. Obrazovanje je bilo veoma važno za njenu porodicu i Irenino školovanje je počelo u školi blizu Pariske opservatorije, koja je imala veoma izazovan nastavni plan.

Kako je bilo očigledno da je Irena talentovana za matematiku, njena majka je odlučila da se fokusira na to umesto na javnu školu. Marija Kiri je udružila snage sa drugim francuskim naučnicima, uključujući Pola Lanževena, da bi osnovala "Zadrugu", koja je uključivala privatno okupljanje devetoro studenata koji su bili deca najuglednijih akademika u Francuskoj. U okviru Zadruge svaki od je naučnika doprineo obrazovanju njihove dece u svojim domovima.

Nastavni plan i program "Zadruge" bio je raznovrstan i uključivao je ne samo principe nauke i naučnog istraživanja, već i različite predmete kao što je kineski. Irena je studirala u ovoj sredini oko dve godine. Nakon srednje škole na koledžu Sevinj, upisala je Prirodno-matematički fakultet na Sorboni 1912. godine, koje je morala privremeno da napusti početkom Prvog svetskog rata, za vreme koga je bila angažovana kao medicinska sestra radiograf.

Učila je doktore kako da lociraju gelere u telima koristeći radiologiju i naučila je sebe kako da popravi opremu. Neustrašivo se kretala kroz objekte i bojišta, a dobila je i vojnu medalju za pomoć u rendgen ustanovama u Francuskoj i Belgiji. Posle rata, vratila se na Sorbonu. Njena doktorska teza se bavila alfa-raspadom polonijuma, elementom koji su otkrili njeni roditelji i koji je nazvan po Marijinoj zemlji rođenja, Poljskoj.

Bračni i naučni par 

Kako se 1924. bližila kraju svog doktorata, Irena je zamoljena da mladog hemijskog inženjera Frederika Žolia da poduči preciznim laboratorijskim tehnikama potrebnim za radiohemijska istraživanja. Već 1928. bili su venčani i kombinovali su svoje istraživačke napore na proučavanju atomskih jezgara.

Bili su ne samo bračni već i istraživački partner. Oboje su bili veoma zainteresovani za oblast nuklearne fizike, pogotovo za prirodnu i još slabo istraženu veštačku radioaktivnost, što je usmerilo njihov istraživački pravac i za zajednički rad. Godine 1935. dobili su Nobelovu nagradu "za sintezu novih radioaktivnih elemenata".

Do tada je primena radioaktivnih materijala za upotrebu u medicini bila sve veća i ovo otkriće je omogućilo da se oni stvaraju brzo, jeftino i u izobilju. Nobelova nagrada za hemiju 1935. godine donela je sa sobom i slavu i priznanje naučne zajednice, a Žolio-Kiri je dobila zvanje profesora na Prirodno-matematičkom fakultetu.

Saradnja sa srpskim fizičarem

Nakon ovog uspeha, 1938. godine objavila je i vrlo važan rad u vezi sa dejstvom neutrona na teška jezgra. Na ovom radu, koji je objavljen u Zborniku radova Francuske akademije nauka, asistent, potpisan i kao koautor, bio joj je srpski fizikohemičar Pavle Savić.

Ovaj rad mnogi smatraju jednom od važnih prekretnica u otkriću nuklearne fisije, jer je prilikom izvođenja eksperimentalnog dela dvojac istraživao veštačke radioelemente dobijene izlaganjem uranijuma sporim neutronima. Između ostalog, njih dvoje su uspešno dobili, ali ne i identifikovali izotop lantana.

Politički angažman

Irena je bila svesna rasta fašističkog pokreta koji se protivio njenim idealima, zbog čega se pridružila Socijalističkoj partiji 1934. godine, "Comite de vigilance des intellectuels antifascistes" godinu dana kasnije, a 1936. su aktivno podržavali republikansku frakciju u Španskom građanskom ratu. Iste godine je imenovana i za državnog podsekretara za naučna istraživanja od strane francuske vlade i u tom svojstvu je pomogla u osnivanju Nacionalnog centra za naučno istraživanje.

Kao par Frederik i Irena su posetili Moskvu povodom 220-godišnjice Ruske akademije nauka, zbog čega je Frederikova veza sa Komunističkom partijom dovela do toga da je Irena kasnije zatvorena na ostrvu Elis tokom njenog trećeg putovanja u SAD.

Njih dvoje su nastavili da objavljuju svoje naučne radove, ali u strahu od opasnosti koja bi mogla nastati ako se njihova istraživanja razviju za vojnu upotrebu, prestali su sa radom i 30. oktobra 1939. svu svoju dokumentaciju o nuklearnoj fisiji smestili su u trezore Francuske akademije nauka, gde je ostala do 1949. godine. Njena politička karijera  je nastavljena nakon rata i ona je postala komesar u Komesarijatu atomske energije, a 1946. godine je postala direktorka "Instituta Kiri", insituta svoje majke.

Uz to, aktivno je bila uključena u promovisanje obrazovanja žena, služeći u Nacionalnom komitetu Unije francuskih žena i Svetskom savetu za mir. Za svoje doprinose dobila je članstvo u francuskoj Legiji časti - Irena kao oficir i Frederik kao komandant, priznajući njihov doprinos otporu fašizmu.

Tragičan kraj kao i majčina sudbina

Tokom 1946. godine, Irena je slučajno bila izložena polonijumu, kada je zapečaćena kapsula elementa eksplodirala na njenoj laboratorijskoj klupi. Sve godine tako bliskog rada sa radioaktivnim materijalima konačno su je sustigle i Žolio-Kiri je dijagnostifikovana leukemija. Lečenje antibioticima i niz operacija privremeno su ublažili patnju, ali nje jeno stanje se nastavilo da se pogoršava. Uprkos tome, Žolio-Kiri je nastavila da radi i 1955. godine je napravila planove za nove laboratorije za fiziku na Prirodno-matematičkom fakultetu Orse, koji je sada deo Paris-Saklai univerziteta. Već naredne godine je primljena u bolnicu u Parizu.

Preminula je 17. marta 1956. u Parizu od posledica leukemije, koju je, baš kao i njena majka, dobila zbog prekomernog izlaganja radijaciji tokom istraživačkog rada. I zdravlje njenog supruga je opadalo i on je preminuo dve godine kasnije od bolesti jetre, najverovatnije od posledica prekomernog izlaganja zračenju.

Kada je francuska vlada održala nacionalnu sahranu u njenu čast, Irenina porodica je zatražila da se izostave verski i vojni delovi sahrane. Frederiku je takođe priređena nacionalna sahrana. Njihova deca, Helen i Pjer Žolio, postali su takođe poznati francuski naučnici.

(Ona.rs)

Pošaljite nam Vaše snimke, fotografije i priče na broj telefona +381 64 8939257 (WhatsApp / Viber / Telegram).

Povezane vesti

Ona.rs zadržava sva prava nad sadržajem. Za preuzimanje sadržaja pogledajte uputstva na stranici Uslovi korišćenja.