Srpska dobrotvorka Marija Trandafil: Svu svoju impozantnu imovinu ostavila Pravoslavnoj crkvi i Matici srpskoj

Foto: Wikimedia/Ljubiša Milutinović

Ona je bila novosadska veleposednica koja se do danas smatra možda i jednom od najvećih srpskih dobrotvorki.

Preporučujemo

Za svoja dela odlikovana je ordenom Crvenog krsta, a iza nje, između ostalog, ostala je zgrada za sirotište u kojoj se nalazilo sedište Matice srpske.

Marija Trandafil, devojčako Popović, rođena je na današnji dan (25. decembar) 1816. godine u Novom Sadu, u uglednoj ćurčijskoj porodici grčkog porekla. Porodica je bila zantlijska i bavila se izradom odeće od krzna i kože, a njen otac Ćira Popović, bio je znameniti novosadski trgovac. Živeli su u kući poznatoj po oslikanoj ikoni apostola Petra i Pavla. Ne zna se mnogo o njenom školovanju, ali postoje podaci da je bila pismena i da je čitala nemačku literaturu.

Udala se za grčkog trgovca krznom iz Erdelja u Transilvaniji, Jovana Trandafila, koji je zahvaljujući tome dobio pravo da se naseli u Novi Sad i dobije status slobodnog građanina varoši. Njih dvoje su tada, prema pisanju "NS uživo," kupili kuću u Glavnoj ulici, odakle je uspešno vodio svoj posao i udvostručio kapital.

Nažalost, njihova deca su veoma rano preminula, a i Marija je ostala bez braće, oca i majke, tako da je bila jedina naslednica čitave porodice Popović.

Dobročiniteljski testament 

Zarađeni novac Marija i Jovan Trandafil ulagali su, pre svega, u kupovinu kuća i u dobrotvorne svrhe.

Pred Jovanovu smrt 8. oktobra 1862. godine, načinili su i prvi testament u pet tačaka, u kojem su prvo namenili 140.000 tadašnjih forinti kao prihod od 489 lanaca novosadske zemlje za 12 gimnazijskih stipendija. Dobri učenici bi primali po 500 forinti godišnje, na mesečne rate. Druga tačka, prema pisanju "Vikipedije", odnosi se na manju kuću na novosadskoj čaršiji, čiji je čist godišnji prihod bio 1200 forinti i on je namenjen novosadskoj pravoslavnoj crkvi.

Foto: Wikimedia

U četvrtoj tački se radilo o dvema kućama u Lebarskom sokaku i jednoj velikoj kući u Osijeku, sa prihodom od 2500 forinti, od kojih je generalni izvršitelj njihove volje trebalo svake godine da razdeli sirotinji i bolnicama. Od prihoda kuće u Lebarskom sokaku odredili su da, se po dve sirote pravoslavne devojke - udaju. Prihodi druge kuće u istoj ulici zvanu "kod Sremca" namenili su za izdržavanje sirote udovice i nemoćne trgovce i majstore. Novac od kuće u Osijeku podjednako je služio da se pomogne bolnicama u Novom Sadu, Somboru (plus i prihod od osam jutara zemlje) i Osijeku.

Treća i peta tačka bila je namenjena rešavanjem finansijke stabilnosti njihove preostale porodice. Kuću na pijaci pored one u kojoj je Marija živela i umrla, poklonili su testamentom sabornom hramu.

Legati siromašnima, porodici i prijateljima

Supružnici su obnovili i Nikolajevsku crkvu u Novom Sadu, ikonostas Uspenske crkve, kao i jermensko-katoličku crkvu. Mermerni krst, koji se danas nalazi u Sabornoj crkvi u Novom sadu, napravljen je po nalogu Marije Trandafil.

Marija je 1878. godine, dvadeset godina nakon muževe smrti - izmenila testament. Dobrotvorka je osnovala neke zadužbine pod svojim imenom i precizirala raspodelu ostatka imovine, pa je tako, između ostalog, Sabornoj crkvi ostavila pride i 100 forinti godišnjeg izdržavanja. Slepom Novosađaninu Nikoli Lučiću ostavila je mesečno izdržavanje "legat" po 30 forinti, a i druge posebne "legate" je namenila prijateljima i licima koja su bila uz nju do njene smrti.

Godine 1874. godine je platila izradu skupocene zastave novosadske "Zadruge Srba zanatlija", a za vreme Prvog srpsko-turskog rata (1876) postala je predsednica odbora za prikupljanje pomoći ranjenicima. Nakon smrti Marije Trandafil, u lokalu kuće "Kod ikone" otvorena je čuvena apoteka "Kod spasitelja", a od 1913. godine tu je radila Popovićeva apoteka, koja je nacionalizovana polovinom 20. veka.

Delimično ispoštovana Marijina volja

Posle njene smrti osnovan je fond iz koga su se školovali mnogi đaci Srpske velike gimnazije. Deca su morala da budu pravoslavne veroispovesti, ali bez razlike u narodnosti, a jedna trećina je bila namenjena deci iz Erdelja. Time je unela izmene u prvobitni testament i povećala broj stipendija na izdržavanje 30 novosadskih gimnazijalaca.

Njena najveća zadužbina bio je Zavod za izdržavanje sirote i siromašne dece u Novom Sadu, "Zavedenije Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad", o kome je trebalo da se stara Matica srpska, a u slučaju njenog preseljenja ili ukidanja, pravoslavna opština u Novom Sadu. U tom zdanju su pod upravom Matice srpske trebala da borave pravoslavna siročad uzrasta između šest i 12 godina, odakle su stasali dečaci slati na razne zanate. Kada bi ispekli znanje, namenjeno im je i po 500 forinti da krenu u samostalni posao.

No, plan nije tekao tako glatko. Testament je, navodno, dugo bio osporavan i postao je pravosnažan tek 1904, a onda je potom 1908. godine izabran projekat Momčila Tapavice, da bi zgrada bila završena 1912. godine. Tada je u ovo zdanje, osim dece bez roditelja, do Prvog svetskog rata, bila smeštena i gradska čitaonica.

Reprezentativan izgled zgrade pritom je odudarao od svrhe kojoj je ona bila namenjena. Posle Prvog svetskog rata, u sirotištu je bilo malo pitomaca, a zgrada se koristila za smeštaj vojnika različitih vojski.

Godine 1928. Matica srpska je odlučila da se u zgradu smesti Trandafilkin zavod, nakon čega je unutrašnjost zgrade znatno izmenjen, a drugo sirotište je podignuto na zadužbinskom placu na Sajlovu 1930. Tamo je izgrađen novi kompleks zgrada koji su činili kuća za smeštaj dece, ekonomska zgrada i stan upravitelja. Svakom pitomcu je nakon završene škole sledovalo po 500 forinti, za otpočinjanje posla.

Foto: Wikimedia

Ovaj dom je za vreme Drugog svetskog rata, tokom mađarske uprave pretvoren u Dom za prevaspitavanje devojaka i kao takav je radio sve do oslobođenja 1944. Imovina Marije Trandafil je posle rata, agrarnom reformom eksproprisana, čime je narušen testament, ali je sirotište i posle rata nastavilo sa radom. Doduše, bio je predviđen za proširivanje i rekonstrukciju u Dom za prevaspitanje mladeži, koji je nekoliko godina kasnije zatvore i od tada se u zgradi na Sajlovu nalazi Veterinarski institut.

I posle smrti dobrotvor

Prema Marijnom zaveštanju osnovan je i fond za pomoć Nikolajevskoj i Uspenskoj crkvi. Trećinu čistog prihoda od kuće u Osjeku dobio je tadašnji Uboški dom, koji se nalazio u Nikolajevskoj porti, a za potrebe same crkve poklonjena je njena rodna kuća znana kao "Kod ikone”. Iz ovog fonda Nikolajevske crkve izdržavani su sveštenik, crkvenjak i jedan pojac, dok je za popadiju, u slučaju da ostane udovica, predviđeno doživotno izdržavanje od 200 forinti godišnje.

U vlasništvu Marije Trandafil su bile kuće u Zmaj Jovinoj, Pašićevoj, Dunavskoj i Miletićevoj ulici i kasnije su zaveštane Matici srpskoj i novosadskoj crkvenoj pravoslavnoj opštini.

Ona sama je, nakon što je izgubila supruga, odlučila da se vrati u svoju rodnu kuću "Kod ikone", gde je i preminula 1883. godine. Nakon balzamovanja, njeno telo je preneto u novosadski saborni hram, gde je opojana i sahranjena u porodičnoj kripti Nikolajevske crkve u Novom Sadu. I ova crkva je bila njihova zadužbina još za života.

Inicijativom rukovodstva Naučnog instituta za veterinarstvo " Novi Sad", 2017. godine na ulazu u zgradu Naučnog instituta za veterinarstvo "Novi Sad", postavljena je spomen -ploča u čast srpske dobrotvorke Marije Trandafil, ali se, uprkos njenom dobročinstvu, na ostalim zgradama ne nalaze obeležja o njenoj zadužbini.

(Ona.rs)

Pošaljite nam Vaše snimke, fotografije i priče na broj telefona +381 64 8939257 (WhatsApp / Viber / Telegram).

Povezane vesti

Ona.rs zadržava sva prava nad sadržajem. Za preuzimanje sadržaja pogledajte uputstva na stranici Uslovi korišćenja.