Diana Budisavljević: Žena čija je tišina krila najveću humanitarnu misiju Drugog svetskog rata

Diana Budisavljević, rođena 15. januara 1891. godine u Innsbruku, u Austriji, ostala je upamćena kao hrabra humanitarka koja je spasila više od 12.000 života tokom Drugog svetskog rata. Njena neverovatna hrabrost, odvažnost i odlučnost postali su simbol nade za mnoge srpske, jevrejske i romske porodice koje su u tom periodu bile pogođene genocidom i progonom u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.

Put ka humanitarnom pozivu

Diana Obekser, kako se tada zvala, odrasla je u uglednoj trgovinskoj porodici u Insbruku. Upoznavši Julija Budisavljevića, doktora srpskog porekla, njeno srce je bilo snažno pogođeno sudbinom ljudi u njegovoj domovini. Ubrzo nakon njihovog braka 1917. godine, Diana i Julije preselili su se u Zagreb, gde je njen muž postao profesor hirurgije na Medicinskom fakultetu. No, to nije bio kraj njenog angažovanja.

Početak akcije

Kada je saznala o strašnoj sudbini srpskih žena i dece u logoru Lobor-grad 1941. godine, Diana Budisavljević je odlučila da ne ostane pasivna. Uz pomoć saradnika, među kojima se izdvaja Marko Vidaković, ona je pokrenula akciju pomoći, poznatu kao "Akcija Diana Budisavljević". Cilj akcije bio je obezbediti hranu, odeću, lekove i novac za decu i žene u koncentracionim logorima, a sve je to organizovala potpuno privatno, sa minimalnom podrškom zvaničnih vlasti.

Diana Budisavljević bila je neprekidno angažovana u organizaciji transporta, uz neprocenjivu pomoć svojih saradnika i volonterskih medicinskih sestara Crvenog krsta. Akcija DB bila je odgovorna za slanje hrane, odeće, uglja i lekova institucijama u kojima su deca bila smeštena, a Diana, njeni saradnici, volonteri i mnoge žene iz Zagreba lično su se brinule o deci. Iako su dali sve od sebe, veliki broj dece, naročito najmlađe, nije preživeo duga i iscrpljujuća putovanja. Uzrok tome su bila iscrpljenost, torture u logorima, pothranjenost i bolesti.

Suočena s velikim problemom kapaciteta za smeštaj dece u Zagrebu, i strahom da bi se deca mogla vratiti u logore, Diana i Kamilo Bresler su odlučili da ih premeste. U avgustu 1942. godine, Bresler je od Ministarstva za udruženja dobio dozvolu za premeštanje dece, kao "izbeglica", iz prenatrpanih prihvatilišta i bolnica u brigu porodica. Mlađa deca su uglavnom upućena u zagrebačke porodice, dok su starija deca smeštana u sela, gde su mogla pomagati seljacima u radu. Na ovaj način, samo iz Zagreba, premešteno je oko 5.000 dece.

Sudbine ove dece bile su vrlo različite: neka su se vratila svojim porodicama nakon rata, dok su druga usvojena od strane hrvatskih porodica. Neki usvojitelji su sačuvali identitete dece, dok su drugi menjali njihove identitete i podigli ih kao Hrvate i katolike. Otprilike 2.000 dece sa Kozare nikada nisu saznala svoje pravo poreklo. Neka deca su nova porodica smatrala svojom, dok su druga bila tretirana kao besplatna radna snaga.

Međutim, za neku decu, patnje nisu prestale ni nakon što su napustila logore i smeštena su u državne institucije van Zagreba. U zloglasnom "Prihvatilištu za decu izbeglice" u Sisku, uslovi su bili užasni, a smrtnost je bila najviša. U oktobru 1942. godine, Diana i Bresler su organizovali još jedan transport da bi spasili decu i doneli ih u Zagreb, gde su dobila bolju negu u Jastrebarskom. Ipak, mnogi dečaci u logoru Gornja Rijeka bili su indoktrinirani ustaškom ideologijom i prisiljeni da nose uniforme, a mnogi su umrli od tifusa. Ta deca su kasnije spašena zahvaljujući Akciji DB.

Dianina nesebična inicijativa pomoći

Akcija DB postajala je sve složenija, regrutovala je nove ljude, prikupljala resurse i organizovala logističke napore. Grupa posvećenih volontera, uglavnom žena, šila je odeću, brinula o deci i nabavljala potrebne zalihe. Akcija DB je takođe finansirala medicinske i transportne troškove, kao i plaćala sahrane bivših logoraša. Ova organizacija spasila je stotine žena i starije dece od vraćanja u ustaške koncentracione logore.

Diana je bila lično uključena u svaki aspekt svoje akcije, tražeći podršku od različitih zvaničnika, uključujući članove ustaškog režima, Nemce i dostojanstvenike Katoličke crkve. Pomoć su joj pružali i članovi porodice, a sve to uprkos velikoj opasnosti. Diana je preuzela potpunu odgovornost, verujući da njen život nije vredniji od života nevino progonjenih i da, ukoliko može pomoći, njen život je bogatiji upravo kroz pomoć deci.

Akcija DB morala je sarađivati sa državnim institucijama i Crkvom, uključujući Jevrejsku versku zajednicu, Hrvatski Crveni krst, Karitas i Katoličku akciju. Ove organizacije su pomogle u finansiranju i olakšavanju smeštaja i brige o deci. Dijanino austrijsko poreklo i poznavanje nemačkog jezika pomogli su joj da stekne podršku od visokih predstavnika nemačke vojske, koji su joj obezbedili zaštitu i omogućili nastavak njene akcije, uprkos protivljenju.

Akcija DB ostala je nezavisna od zvaničnih NDH institucija, ali je sarađivala sa različitim grupama, uključujući pojedince iz Jevrejske zajednice i Ministarstva zdravlja. Radili su uglavnom na usmenim dogovorima i neslužbenim dozvolama, ponekad delujući bez dozvola, suočeni sa racijama i konfiskacijama od strane ustaša i Gestapoa. Tokom rata, nekoliko Dijinih saradnika je poginulo. Kako je vreme odmicalo, Akcija DB se prilagođavala promenama, nastavljajući svoju misiju sa još većim posvećenjem.

Diana Budisavljević i njeni saradnici sastavili su kartoteku koristeći spiskove transporta i druge dostupne izvore podataka o svoj deci koja su prolazila kroz Zagreb. Kartoteka je obogaćena sa fotografijama dece koje je Diana pribavljala kad god je to bilo moguće. Među svim kartotekama sa podacima o deci koja su spašena iz logora, ova Akcije DB bila je najopsežnija i najpouzdanija. Sadržavala je podatke o 12.000 registrovane dece, od kojih je Akcija spasila, kako su izračunali Diana i Bresler, najmanje 10.000.

Situacija nakon rata

Nakon rata, situacija se drastično promenila. Po oslobođenju Jugoslavije 1945. godine, nova komunistička vlast preuzela je kontrolu, a predstavnici nove jugoslovenske bezbednosne službe (OZNA) konfiskovali su albume sa fotografijama dece koji su pripadali Akciji DB. Nekoliko dana kasnije, Diana je bila prisiljena da preda kartoteku novom Ministarstvu socijalne politike. Na ovaj način, njeni napori da identifikuje decu i vrati ih njihovim porodicama delimično su propali, jer su podaci dospeli u ruke nepodobnih ljudi. Diana je bila duboko ljuta, naročito nakon što je njena ponuda da pomogne Ministarstvu socijalne politike bila odbijena. Umesto nje, relevantne državne institucije preuzele su proces, koji nije bio potpuno uspešan u narednim decenijama.

Ubrzo nakon toga, Diana je odbila ponudu da se uključi u rad Crvenog krsta grada Zagreba, smatrajući da je njen austrijski identitet i njeno prethodno delovanje "nepoželjno za višu vlast", naročito nakon što je prekinut rad na kartoteci i sama Akcija DB. Po zahtevu vlasti, Diana je podnela izveštaj o svom radu - "Pregled rada Akcije Diane Budisavljević" 1947. godine. Nakon toga, preostalu dokumentaciju, svoju korespondenciju i dnevnik zaključala je u drvenu kutiju na tavanu svoje kuće. Živela je u izolaciji u Zagrebu, gotovo zaboravljena, i nikada više nije govorila o svojoj Akciji, čak ni u svom porodičnom krugu.

Tokom druge polovine prošlog veka, Diana je retko spominjana u naučnoj literaturi ili novinarstvu, a čak i kada jeste, njen udeo u akciji je često minimalizovan. Ipak, Diana je nastavila da se bavi humanitarnim radom koliko god je mogla. Zbog teškog pogoršanja zdravlja tokom rata i ekstremnih uslova koje je pretrpela, nikada se nije potpuno oporavila od posledica svojih aktivnosti, a 1972. godine preselila se sa mužem u svoj rodni Innsbruk, gde je preminula 1978. godine, u svojim kasnim osamdesetim.

Dnevnik i kartoteka

Tokom 1945. godine, Diana je napisala svoj Dnevnik (pod nazivom Izveštaj o radu Akcije Diane Budisavljević) baziran na svakodnevnim stenografskim beleškama koje je vodila tokom rata. Dnevnik je otkrila Dijanaova unuka, prof. Silvija Szabo, 1983. godine, koja je odlučila da ga prevede sa nemačkog na hrvatski, nakon što je u novinama primetila da je Diana netačno pomenuta kao obična aktivistkinja Komunističke partije koja je radila za Crveni krst.

Dnevnik Diane Budisavljević 1941-1945 prvi put je objavljen 2003. godine u Hrvatskoj, zajedno sa relevantnim dokumentarnim materijalom iz Dijaninog ličnog arhiva, koji je pružila gospođa Szabo. Međutim, originalni Dnevnik, kao i preostali deo Dijaninog ličnog arhiva, i dalje se čuvaju kod gospođe Szabo. Prema njenim rečima, iz Dnevnika su uklonjeni delovi koji se odnose na Dianin privatni život, lične opaske i čak čitave epizode. Celokupan tekst nikada nije štampan u bilo kojem jeziku, a čak ni Hrvatski državni arhiv ne poseduje Dnevnik u svom originalnom, celokupnom obliku, već samo ovu cenzuriranu verziju i kopije dokumenata.

Dnevnik predstavlja "izuzetan istorijski dokument o kratkom, ali brutalnom periodu hrvatske istorije, napisan iz perspektive žene koja je pronašla snagu i hrabrost da slobodno misli, deluje i pruži aktivni građanski otpor fašističkom ustaškom režimu u izuzetno teškim ratnim uslovima".

Objavljivanje ovako dragocenog istorijskog izvora izazvalo je veliku javnu radoznalost i podstaklo intenzivniji i značajniji interes za Dijanu i njenu akciju spasavanja dece sa Kozare, Korduna i Banije iz smrti u logorima NDH.

Originalna kartoteka Akcije DB smatra se izgubljenom, sa samo nekoliko preostalih ostataka i kopija. Četiri od originalnih pet albuma sa fotografijama spašene dece iz logora nađena su decenijama nakon rata, napustila su se u tavanu Škole za socijalni rad i sada se čuvaju u Hrvatskom istorijskom muzeju u Zagrebu.

Dnevnik je istakao Dianinu neosporivu i istaknutu ulogu u pokretanju i vođenju tako značajne humanitarne aktivnosti. On svedoči o veličini ove žene, koja je rizikovala sopstveni život kako bi spasila "svoju decu" od sigurne smrti.

Posthumno je odlikovana nizom priznanja u Srbiji i svojoj rodnoj Austriji, u vidu medalja i državnih ordena. Snimljeni su dokumentarci i filmovi, a parkovi i ulice nose njeno ime. Muzejske izložbe, pozorišne predstave i knjige danas neprestano promovišu njenu priču u republikama bivše Jugoslavije i šire.

S obzirom na broj učesnika, saradnika i spasene dece, kao i na postignute rezultate, Akcija DB predstavlja jednu od najkompleksnijih i najunikatnijih humanitarnih operacija tokom Drugog svetskog rata. Bila je to privatna i nezavisna akcija koju je vodila žena lično uključena u sve njene aspekte. Diana je uspela da pokrene razrađenu organizaciju i izgradi široku mrežu posvećenih humanitaraca i saradnika, bez kojih ova operacija ne bi bila moguća.

Pronađen originalni spisak Diane Budisavljević: 5.800 imena srpske dece

Muzej žrtava genocida u Beogradu 2023. godine došao je u posed originalnog spiska Diane Budisavljević, na kojem su imena i podaci o 5.800 srpske dece spasene iz ustaških logora Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Ovaj dokument, za koji se smatralo da je izgubljen ili uništen tokom Drugog svetskog rata, predstavljen je javnosti.Prema rečima Dejana Ristića, direktora Muzeja, spisak je nastao u drugoj polovini 1942. godine u "Zavodu za gluhonijemu djecu" u Zagrebu, kao deo "Akcije Diane Budisavljević". Dokument sadrži imena dece, podatke o roditeljima, starosnu dob, naziv logora iz kojeg su spasena, kao i identitet hrvatskih usvojilaca. Ovaj spisak, koji je prvorazredni istorijski izvor, predstavlja ključ za identifikaciju preživele dece i njihovih potomaka, omogućavajući im da pronađu svoj pravi identitet.

Spisak je stigao u Muzej 2022. godine nakon dugogodišnje potrage uz podršku državnih organa Srbije. Bio je van teritorije Srbije i vraćen je u zemlju kao deo značajnog istorijskog nasleđa.

Pored spiska, Muzej je predstavio i niz artefakata koji osvetljavaju zločine počinjene nad Srbima i drugim narodima tokom Drugog svetskog rata. Među njima su minđuše dvogodišnje Radmile Radonjić, koja je spasena iz logora, ali je preminula zbog zlostavljanja, kao i "srbosek" oružje korišćeno za likvidaciju zatočenika u logorima Jasenovac i Jastrebarsko.

Takođe su predstavljeni dokumenti, poput prepiske logorskih zatvorenika, cigle iz "Bačić ciglane" - epicentra Jasenovačkog stratišta, i izveštaja o ustaškim zločinima u istočnoj Hercegovini. Ova građa, koja je pribavljena iz raznih izvora širom sveta, koristiće se kako za izlaganje, tako i za istraživačke svrhe.

Ovo otkriće originalnog spiska ponovo baca svetlo na herojski rad Diane Budisavljević i pruža novu nadu za preživele i njihove potomke u pronalaženju svojih korena.

(Ona.rs/journals.openedition.org)

Pošaljite nam Vaše snimke, fotografije i priče na broj telefona +381 64 8939257 (WhatsApp / Viber / Telegram).

Povezane vesti

Ona.rs zadržava sva prava nad sadržajem. Za preuzimanje sadržaja pogledajte uputstva na stranici Uslovi korišćenja.