Tragična sudbina slikarke Lize Kržanić: Muza koja je gostila elitu pasuljem, a život završila u nemaštini

Foto: Legat Lize Križanić

Ona je bila deo elitnih umetničkih krugova međuratnog Beograda.

Preporučujemo

Draginja-Draga Marić, u slikarstvu je ostala poznata kao Liza Križanić, a zajedno sa svojim suprugom Pjerom Križanićem, bila je stožer mlađe generacije umetnika koji tek dolaze. Ali, kako to obično biva sa ženama s počekta 20. veka, ni do danas nije dostigla mesto koje zaslužuje u istoriji srpskog slikarstva.

Ova neobično lepa, obrazovana i nesvakidašnje privlačna žena bila je muza mnogih značajnih slikara, vajara i književnika. Tek nakon više decenije od njene smrti, nepravda prema ovoj slikarki stidljivo se ispravlja.

Slikarka iz srca Srbije

Rođena u Kosjeriću, 6. marta 1905. godine, u Zapadnoj Srbiji, u porodici učitelja - majke Jelene i oca Stamenka Marića. Oboje su podržavali ljubav prema knjizi i čistom govoru, a ćerkica, koju su iz milošti zvali Liza, rasla je između dvojice braća  - starijeg Sretena, budućeg znamenitog esejiste, profesora i akademika, i mlađeg Dragoslava, kasnije pravnika i državnog savetnika za međunarodno pravo.

- Široki ormani usečeni u zid, puni knjiga i časopisa... Majka i tetke pričale su o Emi Bovari, Nataši Rostovoj, Ani Karenjini kao o živim znancima - prisećao se Sreten Matić u svojim ranim uspomenama na rodni Kosjerić, kako prenosi "Knjiženstvo.rs" .

Ipak, idilično detinjstvo brzo se završilo sa početkom Prvog svetskog rata i golgotom kroz koju je srpski narod prošao - vreme kada se i porodica Marić rasturila. Posle rata, roditelji su po službenoj dužnosti premešteni u Skoplje, gde je Liza završila gimnaziju, ali i gde je na časovima crtanja bila učenica profesora i slikara Hristifora Crnilović, koji je prvi otkrio njen slikarski dar, i uporno je podsticao da slika.

Trojac u gradu svetlosti

Zahvaljujući energiji i požrtvovanosti majke, sve troje dece je otišlo na dalje školovanje u inostranstvo, pa je tako i devetnaestogodišnja Liza, krajem 1924, otišla u Pariz na godinu dana radi usavršavanja francuskog jezika, ali i bližeg upoznavanja sa svetskim slikarstvom. Radoznala, skromna i neiskusna devojka iz provincije bila je opčinjena "gradom svetlosti", a istu sobi na mansardi, u ulici Sen Žak na Sen Mišelu, delila je sa zemljakinjom - Desankom Maksimović.

Mlade žene zajedno su slušale predavanja iz istorije umetnosti i estetike na Sorboni. Desanka Maksimović je nešto pre tog perioda objavila svoju knjigu poezije, koja je bila ukrašena omotom umetnika Pjera Križanića, koji im se pridružuje u Parizu i njih troje nastavljaju zajedničko druženje. Tada je nastala i njihova zajednička fotografija.

Foto: Legat Lize Križanić

Pjer, koji je tada imao 37 godina, nije krio svoju očaranost mladom i lepom Lizom, koja je još bila tinejžer od 19. On koji je već tada bio slavan kritičar i karikaturista "Politike" (kasnije i "Ježa", kao i „Koprive“). Bio je privučen i njenom nadarenošću za slikarstvo i trudio se na sve načine da je uvede u slikarsku umetnost, ukazujući joj na dela velikih majstora u Luvru, Kliniju i drugim galerijama. Tada je u Parizu boravilo mnogo naših umetnika, pa su tamo upoznale i Zoru Petrović, sa kojom će ostati prijateljica do kraja života. Na Monmartru će održati svoju prvu i jedinu samostalnu izložbu, kojoj će prisustvovati i naši umetnici koji su tamo živeli, poput Milenka Šerbana, Save Šumanovića, Svetolika Lukića, Milivoja Uzelca i dr.

Elita na pasulju kod Lize

Po povratku u Beograd, venčali su se i postali jedan od najpoznatijih parova koji je u svom domu u Jevremovoj ulici na Dorćolu, okupljao intelektualni i umetnički svet.

- Imali smo prostran stan, pa sam petkom kuvala pasulj, sa suvim mesom i rebarcima. I toga dana bio je otvoren stan za sve umetnike. Dolazili su mnogi slikari petkom na pasulj. Možete misliti gladni slikari! A ja, pun lonac od osam litara napravim. Pa sa belim lukom i prste da poližete! - pisala je o tom vremenu Liza, kako prenosi  "Sowa-media.org", a stalni gosti na pasulju bili su  Milo Milunović, Ignjat Job, Milivoj Uzelac, kao i Jovan Dučić koji je kad god je bio u Beogradu, dolazio u posetu, Risto Stijović i Toma Rosandić, Vladislav Ribnikar.

U domu tadašnjeg diplomate i pesnika Milana Rakića upoznala je Ivu Andrića sa kojim će ostati prijatelj do kraja života. Cuca Sokić i Peđa Milosavljević su je bodrili da slika, od Save Šumanovića je dobila na poklon dva pejsaža. Često su se njihova druženja završavala u Skadarliji, u „Dva jelena“ ili u „Ruskoj liri“, uz ruske i ciganske pesme.

Liza Marić-Križanić vremenom je pored slikanja, zbog svoje izuzetne lepote postala i modela drugim slikarima, a njeni portreti i danas krase umetničke galerije, muzeje i legate. Bila je i jedna od retkih žena koja je vozila auto i pored toga što ondašnje društvo nije blagonaklono gledalo na to.

Životni udarci

Početak Drugog svetskog rata iz korena je promenio društvo u Beogradu, pa i sam život bračnog para Križanić. Tokom bombardovanja 6. aprila 1941. zgrada u kojoj su živeli je bombardovana, a ona je jedva preživela. Obilazila je stanove svojih prijatelja koji su morali da napuste grad i tražila slike poznatih umetnika da ih sačuva. Sve dok jednom nije u stanu prijatelja Eriha Šlomovića zatekla novu vlast koja im je zaplenila sve stvari i naredila da se muški članovi te porodice ubiju u logoru na Sajmištu.

Kada je rat prošao, Liza se povukla u sebe, slomljena gubitkom prijatelja koji su ili ubijeni ili napustili zemlju, a tugu za njima je lečila slikanjem. Ali njeno zdravlje i život sa Pjerom bivali su sve teži, da bi doživela još jedan udarac i zatekla supruga u stanu u krevetu sa - njihovom kućnom pomoćnicom. Ostavila ga je odmah, ćutke i zauvek. Iako je prilikom dobijanja nagrade za životno delo, rekao da pola te nagrade pripada njoj - ona mu nikda nije oprostila.

Preselila se kod majke u Prizrensku ulicu, u stan koji joj je služio kao atelje, gde je slikala i predavala slikanje.

Tihi kraj umetnice

Zahvaljujući prijateljici Desanki Maksimović, koja se zauzela za nju, uspela je da ostvari umetničku penziju. Život ove umetnice okončan je 3. maja 1982. godine. Sahranjena je na Novom groblju u Beogdradu, a čuvena pesnikinja je tada o njoj napisala:

- Na nebu našeg slikarstva, međutim, pojavila se ona kao dugin lik sa svih sedam boja i njihovih oreola nad njenim rodnim Kosjerićem, gde je 1905. ugledala svet. Ako oči, ako svest, mogu da pamte, onda su upamtili svetlosti i boje rodnog joj planinskog kraja i ostali im verni celog života.

Preko 40 slikara je naslikalo njen lik i on će ostati zabeležen na platnima Ignjata Joba, Petra Dobrovića, Zore Petrović, Nikole Graovca, Mila Milunovića i mnogih drugih, dok se slike koje je ona naslikala nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Muzeju grada Beograda, Spomen zbirci Pavlja Beljanskog u Novom Sadu, kao i u galeriji legata u Kosjeriću. Na inicijativu Olge Marić, supruge Dragoslava Marića, Lizinog brata, formiran je legat Lize Marić Križanić u opštini Kosjerić, gde se nalaze njena umetnička dela i lična arhiva.

(Ona.rs)

Pošaljite nam Vaše snimke, fotografije i priče na broj telefona +381 64 8939257 (WhatsApp / Viber / Telegram).

Povezane vesti

Ona.rs zadržava sva prava nad sadržajem. Za preuzimanje sadržaja pogledajte uputstva na stranici Uslovi korišćenja.